İç ve Dış Etkenler
Dünya üzerinde Müslümanların yaşadığı coğrafya, bugün belki de tarihin en zorlu sürecinden geçmektedir. Fakirlik, yoksulluk ve cehalet bir yana, savaşlar, kıyımlar ve dehşetler yaşanmaktadır. Şüphesiz ki, bu durumun ortaya çıkmasında harîcî nedenlerin rolü inkar edilemez. Uzun yıllar boyunca süren sömürgeler, istilalar ve işgaller, İslam ümmetini zayıf düşürmüştür. Savaş ve işgaller yanında, çeşitli dünya ülkelerinde yaşayan Müslümanlara karşı uygulanan horlayıcı ve ayrımcı tutumlar, Müslümanları derinden yaralamıştır ve yaralamaya devam etmektedir.
Diğer yandan, sözünü ettiğim harici nedenlerin de etkisiyle kırılma geçiren Müslümanlardan bazılarının, yaralı halleriyle aşırılıklara sapıp uç noktalara sürüklendikleri ve din adına yanlışlar yaptıkları görülmektedir. Kimileri ““cihad” ve “tekfir” gibi kavramları kullanarak yine kendi gibi Müslümanlara karşı savaşırken kimileri ise, hizipçilik ve cemaatçilik taassubu ile kendini diğer Müslümanlardan üstün görerek onlardan uzaklaşmakta ve tefrikaya neden olmaktadırlar.
Müslüman coğrafyanın yaşadığı sıkıntılarda harici etkenleri göz ardı etmeden kendimize bakacak olursak, içimizde neden bu kardeş kavgaları yaşanıyor diye sormamız gerekmez mi? Bu kavgalara neden olanlar ve bilfiil kavgaya iştirak edenler nerde yanlış yapmaktadırlar ve bunlar hangi düşünceye yapısına sahiptirler?
Geleneğimizin kodlarını kaybetme tehlikesi
Bugün Müslümanlar arasındaki çekişmelere neden olan en önemli zihniyet problemi, uzun bir tarihi tecrübe yaşayan Müslüman geleneğinin ve bu gelenekteki dini anlama ve yorumlama ilkelerinin bazılarınca tamamen göz ardı edilmesidir.
Tarihte Hz. Peygamber devrinden sonra birçok itikadî ve fıkhî mezhep ortaya çıkmıştır. Hatta sahabe arasında bazı görüş ayrılıkları olmuştur. Fakat bu tarihî tecrübede, uç ve şaz görüşler, İslâm toplumlarında genel olarak kabul görmemiş, “orta yol” denilen ve mutedil bir arayışı temsil eden görüşler daha çok kabul görmüştür. Böylece orta yolu temsil eden bir Müslüman geleneği doğmuştur. İşte bu gelenek, farklılıkları olsa da, aynı kökten ilham alan oluşumları tarihsel süreç içerisinde bünyesinde tutmayı başarmıştır.
Doğrunun peşinde koşmak ve hakkın yanında olmak Müslümanların şiarıdır. Bununla birlikte, İslam bizden sadece hakkı savunmayı istememekte aynı zamanda müminlerin kardeş olduğunu vurgulayarak, barış içinde bir toplum inşa etmemizi ve tefrikaya düşmememizi de istemektedir.
Yüce Allah Kur’an’da şöyle buyurmaktadır:
“Hep birlikte Allah'ın ipine sımsıkı sarılın. Parçalanıp bölünmeyin. Allah'ın size olan nimetini hatırlayın. Hani sizler birbirinize düşmanlar idiniz de o, kalplerinizi birleştirmişti. İşte onun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz.” (Âl-i İmrân 3/103) (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَميعاً وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ كُنْتُمْ اَعْدَٓاءً فَاَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِه اِخْوَاناً)
“Mü'minler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin. Allah'a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin.” (Hucurat 49/10) (انَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ فَاَصْلِحُوا بَيْنَ اَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ )
“Muhammed, Allah'ın Resülüdür. Onunla beraber olanlar, inkârcılara karşı çetin, birbirlerine karşı da merhametlidirler.” (Fetih 48/29) (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ وَالَّذينَ مَعَهُٓ اَشِدّٓاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَٓاءُ بَيْنَهُمْ )
Allah Rasulü (s.a.s) de şöyle buyurmaktadır:
“Birbirinizle üstünlük yarışına girmeyin. Birbirinize haset etmeyin. Birbirinize kin beslemeyin. Birbirinize sırt çevirmeyin. Ey Allah’ın kulları! Kardeş olun.” (وَلَا تَنَافَسُوا، وَلَا تَحَاسَدُوا، وَلَا تَبَاغَضُوا، وَلَا تَدَابَرُوا، وَكُونُوا عِبَادَ اللهِ إِخْوَانًا ) (Müslim, “Birr”, 28. )
İşte bu naslardan hareketle, her bir müminin diğer mümine karşı nasıl davranacağına dair ve özellikle de kendileriyle aynı fikri paylaşmadığımız taraflara karşı nasıl tutum takınılacağına dair İslam geleneğinde bazı prensipler oluşmuştur. İşte bu prensipler, milyarlarca Müslümanın kavga etmeden ve İslam kardeşliğini zedelemeden bir arada yaşayabilmesinin, ilmî tartışma yapabilmesinin yollarını bize öğretmektedir.
İnanç ve akâid sahasında, Müslüman geleneği, bir taraftan her türlü sapkın düşünceyle ve bid‘atlarla mücadeleyi öngörmüştür. Çünkü itikadiyyât ve akliyyât sahasında doğru tektir. Diğer taraftan da Müslüman geleneği ““Ehl-i kıble tekfir edilmez.” ilkesini benimsemiştir. İnanç konularında “te’vil”e dayalı olarak farklı yorumlar ileri sürenlere karşı “tekfir” kavramını kullanmak, bu geleneğe ve bu geleneğin beslendiği Kur’an kültürüne aykırıdır. Haksız yere bir insanın kanını dökmek, en büyük cürümdür. Ne yazık ki, bu genel tutumdan ve orta yoldan ayrılan bazı kimseler tarihte Hâricilik gibi fırkalar adı altında Müslümanlara birçok acılar yaşatmışlardır. İslam’a hizmet adı altında Müslümanlara zulmetmişlerdir.
Fıkıh sahasında ise Müslüman geleneği, dinî hükümlerin tamamının kesinlik ifade etmeyeceği ve bazılarının zannî olabileceği fikrine dayanan “ictihad” nazariyesini kabul etmiştir. Fıkhî bir hüküm hakkında Allah katındaki doğru tek olsa da, farklı fertlere göre birden çok doğru olabilir. Ebu Hanife bu hususu, “Allah katında doğru tektir; her müctehid de doğruya isabet etmiştir” şeklinde formüle etmiştir. Dinî hükümlerin bir kısmı, açık ve kesin bir kısmı ise, kapalı ve yoruma açıktır. Çünkü her meselenin hükmü, açık ve kesin olarak naslarda bulunamamaktadır. Böylece her müçtehidin meseleye farklı yönden bakması sonucu, zannî yorumlar ortaya çıkmaktadır ki, ictihad alanındaki görüşlerden hiç biri diğerini yok etmeye kalkışamaz. Bu hususu geleneğimiz, “İctihad, ictihad ile nakz olunmaz” (الِاجْتِهَاد لَا يُنْقَضُ بِمِثْلِهِ) ilkesiyle ifade etmiştir. Hangi hükümlerin kesinlik hangilerinin ise zannîlik ifade ettiğini tespit hususunda, başka bir deyişle İslam dinin temel kaynakları ve bunlardan hüküm elde etme yolları hakkında, uzun tecrübeler ve ilmi çalışmalar sonucunda “fıkıh usûlü” ilmi meydana gelmiştir. Bu ilimde ortaya konan kaideler, hangi hükmün ne derecede bağlayıcılık ifade ettiği gibi hususlarda bize yol göstermektedir.
İctihadî sahada herkesin görüşü kendine göre doğrudur, fakat mutlak doğru değildir. İctihad nazariyesinden haberi olan Müslüman; yoruma açık olan bir konuda, görüşü farklı olan diğer bir Müslümanı sapıklıkla suçlamaz onunla kavga etmez. Ne yazık ki bu konuda da tarihte bazı kimseler Müslüman çoğunluktan ayrılarak, kendi görüşlerinin mutlak doğu olduğunu iddia etme cüretini göstermişler ve kendi kısır algılarıyla nasları zâhirleriyle yorumlamışlardır. Halbuki dinî öğretimde, mutlak doğru ile izafî doğruların, başka bir deyişle kesin bilgi ile ictihadî bilginin birbirinden ayrılması bir zorunluluktur. Bu ayrım yapılmadığında, kişiler kendi zannî yorumlarını ve sübjektif kararlarını din yerine koyabilmektedirler. Kimi insanlar, bazı nasların farklı yorumlara müsait olabileceğini reddederek tarihteki bütün mezhep ve yorumlara karşı çıkmakta ve “Kur’an böyle söylüyor” diyerek, aslında kendi şahsî yorumlarından ibaret olan görüşlerini Kur’an derecesine çıkarmaktadırlar. Bundan sonra da kendileri gibi düşünmeyenleri fıskla itham etmekte veya din dışı saymakta, onlara karşı sözlü ve fiili saldırıda bulunmaktadırlar.
Tarihî tecrübeden ders almayanlar
Tarihi tecrübeden ve Müslüman geleneğinden ayrılan söz konusu şaz görüşler, tarihte pek revaç bulmasa da, bilgi kirliğinin yaşandığı çağımızda kendine taraftar bulabilmekte ve yaşadığımız birçok acının, kardeş kavgasının nedeni olmaktadır.
Günümüzde, başta “tekfir” kavramı olmak üzere birçok kavramı, Müslüman kardeşlerine karşı bir silah gibi kullananlar ve Müslümanlar arasında kan dökenler, öncelikle kendi geçmişlerinden ve geleneklerinden kopukturlar. Sadece kendi kısır düşünceleriyle hareket eden ve İslam tarihinde elde edilen tecrübeleri reddeden bu kişiler, yaptıklarıyla en çok Müslümanlara zarar vermekte ve esasında İslam’ın düşmanlarını sevindirmektedirler.
Bazı Müslümanların diğerlerine karşı cihat ilan etmesi asla kabul edilemez. Zira Kur’an ve Sünnet, Müslümanın canını ve kanını haram kılmış, Müslümana karşı bir cihadı asla emretmemiştir. Hiç kimse, bir zulme karşı cihad iddiasıyla başka zulümlerin yaşanmasına neden olmamalıdır. Bugün Müslümanların topyekûn başvuracağı en büyük cihad; taassuba, fakirliğe, cehalete ve tefrikaya karşı cihattır.
Kendi “imam”ını hakikatin ölçüsü sayanlar
Günümüzde Müslümanların ayrışmasına yol açan önemli problemlerden biri de, hakikatin Kur’an ve sünnet ilkelerinde değil kişilerde aranması ve bazı kişilerin hakikatin ölçüsü haline getirilerek yüceltilmesidir. Bu durumdaki bir takım insanlar, yücelttikleri kişilerin peşinden sürüklenmekte, hem doğruda hem de yanlışta onların destekçisi olabilmektedirler. Özellikle sufî anlayışı ve imamet inancını hayata geçirme iddiasında olan bazı çevrelerde bu tür yanlışlara çokça rastlanmaktadır.
Halbuki Kur’an’ı Kerim’de Yüce Allah bizlere: “Herhangi bir hususta anlaşmazlığa düştüğünüz takdirde, Allah'a ve ahiret gününe gerçekten inanıyorsanız, onu Allah ve Resûlüne arz edin” (Nisa 4/59) (فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ في شَيْءٍ فَرُدُّوهُ اِلَى اللّٰهِ وَالرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ) buyurmuştu.
Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.s) de: “Size iki şey bırakıyorum, bunlara sımsıkı sarıldığınız müddetçe yolunuz şaşırmazsınız: Bunlardan biri Allah’ın kitabı, diğeri ise Allah’ın elçisinin sünnetidir” buyurmuş ve hakikatin ölçüsünü göstermiştir. Buna göre, her Müslüman doğru ve yanlışı Kur’an ve sünnet penceresinden değerlendirebilmeli ve kendi liderini ya da imamını körü körüne desteklemekten vazgeçmelidir. Yüce Allah’a isyan olan yerde mahlûka itaat olmayacağına göre, günümüzde kendi cemaatini kavgaya çağıran ve Müslümanlar arasında tefrika tohumları ekmeye çalışan önderlere karşı Müslümanlar uyanık olmalıdırlar. Hiçbir Müslüman, kendi cemaatinin menfaatini İslam ümmetinin menfaatinin üstünde görmemelidir.
Diyanet İşleri Başkanlığı, 18 Haziran 2014 tarihinde İslam dünyasına 8 dilde “sağduyu, barış ve kardeşlik” çağrısı yapmıştır. Bu çağrıda İslam dünyasında yaşanan krizler, siyasi ve askeri gerilimler ile mezhep ve meşrebe dayandırılmak istenen çatışmaların İslâm dünyasının güvenliğini tehdit edecek boyutlara ulaştığı vurgulanmıştır. Son zamanlarda Irak ve Suriye ekseninde yaşanan kaos ortamının gerilimi daha da tırmandırdığı, bu süreçte üretilen karşılıklı şiddet içerikli beyanlar, cihad ilanları ve mukaddes mekânların tahribine dönük tehditlerin yaklaşmakta olan kitlesel faciaların ön sarsıntısı mesabesinde olduğu uyarısı yapılmıştır. Bu uyarılardan sonra şöyle bir çağrı yapılmıştır: “Bugün, âlimlere düşen en büyük görev, Müslüman toplumları ayrıştırmaya yönelik fetvalar vermek yerine; İslam dünyasındaki farklılıkları bir rahmet ve zenginlik olarak görüp barış içinde birlikte yaşamanın ahlakını ve hukukunu yeniden inşa etmek olmalıdır. Bugün, mezhep çatışmasını ve akan kanı durdurmayan bir sözün hiçbir kıymeti olmadığı gibi, akacak kana sebep olacak fetvaların da hiçbir değeri yoktur. Aksi takdirde bütün İslam âlemi suç ortamına, bütün İslam âlimleri de suç ortağına dönüşür. Bütün bu olup bitenleri sadece kaygıyla izlemek yetmez. Elim sonuçlar doğuracak bir çatışmayı engellemek için bütün dini liderler ve âlimler kararlılıkla birlik ve beraberlik içinde hareket etmelidir. Bu hepimizin dini, ahlaki ve vicdani görevidir.”
Yine 08-10 Aralık 2014 tarihlerinde gerçekleştirilen V. Din Şurası sonuç bildirgesi 3. Maddesinde, çağımızda din görünümü altında baskı, şiddet ve vahşet üreten, dinî duyguları istismar edenlere karşı uyarıda bulunulmuştur. Hakikati sadece kendinde gören, hedefine ulaşmak için her yolu mubah sayan, dinî hizmetleri güç devşirmeye ve çıkar sağlamaya matuf bir araca dönüştürenler bulunmaktadır. Esasında dinî değerleri hiçe sayarak pragmatist tutumu esas alan yapılara karşı toplumsal bir bilinç geliştirilmesinin önemi vurgulanmış ve bunun gereği olarak insan yetiştirme süreç ve mekanizmalarını yeniden gözden geçirilmesi talep edilmiştir.
Dinî eğitim ve öğretimin gözden geçirilmesi
İşte bu noktada, İslam dünyasındaki kardeş kavgalarından dersler çıkartarak, nasıl bir eğitim-öğretim yapacağımız ve kaliteli insanı nasıl yetiştireceğimiz meselesine gelmiş bulunuyoruz. Şurası muhakkaktır ki, günümüzde dinî eğitim, eskinin aynısı olamaz, taklitten ibaret olamaz. Çünkü zaman değişmiş ve şartlar değişmiştir.
Günümüzde medya ve internet başta olmak üzere çeşitli kaynaklar bilgiyi elde etmeyi kolaylaştırmış fakat bir bilgi kirliliğine de yol açmıştır. Dünya üzerindeki birçok insan, İslam’ı sahih kaynaklarından ve sahih yorumuyla öğrenmemekte hatta bazen insanlar İslam’ı, onun düşmanlarından öğrenmektedirler. Dinî bilginin doğru kaynaktan halka aktarılması için ilahiyatçılara ve din görevlilerine büyük vazifeler düşmektedir.
Bugün, geleneksel bilgi mirasıyla günümüz olgusunu birlikte değerlendiren, bilgi ve bilim üreten bir anlayışın esas alınması kaçınılmazdır. Bunun için sırf bilgi yetmemekte, geçmişten gelen tecrübe ile geleceği yeniden inşa edecek bir yeteneğe ve pedagojik ilkelere sahip olmak gerekmektedir.
Müslümanlar arasında tefrikaya yol açan “tekfir” hastalığı gibi problemleri yok etmek için sadece kitaplar basmak yetmez. Müslümanların, din eğitimi veren bütün müesseselerini ve müfredatlarını yeniden gözden geçirme mecburiyetleri vardır.
Teorik doğru, pratikte yanlış olabilir
Öğrenilen her teorik bilgi, pratiğe doğru olarak yansımayabilir. Doğru bilmek, doğruyu uyguladığımızı göstermez. Çağın şartlarını doğru okumadan saf niyetlerle hayata geçirilmeye çalışılan birçok doğru, pratikle uyumsuzluğa ve yanlışa yol açabilmektedir. Bugün cihad ve tekfir gibi kavramları çokça kullanarak Müslümanlar arasında fitneye sebep olanların düştüğü bir hata, zihinlerindeki doğruları, pratikte yanlış uygulamaları veya uygulayacak alan bulamadıklarından yanlış alanlara uygulamalarıdır.
Bir başka husus, öğrenilen bilginin hangi maksada hizmet ettiğidir. İslam’a hizmet etmesi gereken bir bilgi, bizzat İslam’a ve Müslümanlara zarar veriyorsa, İslam düşmanlarını sevindirecek eylemlere yol açıyorsa, bu bilgiyi veren eğitimi sorgulamamız gerekmektedir.
Bir bilgiyi öğrenmek kadar, buna zıt olan başka görüşlere ve bizim gibi düşünmeyen insanlara karşı nasıl tavır takınılacağı, bir arada yaşama kültürü ve öteki insanların hakkı gibi konularda da bilinçlenmek gerekmektedir.
Bilgiyi hayata geçirirken, fertlerin ve devletin yetkisini de birbirine karıştırmamak gerekir. Şunu bilelim ki, başka insanların hakkı söz konusu olduğunda, kişiler kendi başlarına devlet yetkisini kullanamazlar, kendileri ortaya çıkıp münferit kararlarla başkalarını yargılama ve ceza infaz etme yetkisine sahip değildirler. İslam’a göre, yargılama da ceza verme de, meşru şartları taşıyan devlete ait bir görevdir.
Her kişi, yetki ve sınırlarını bilmeli, haddi aşmamalıdır. Tarihimizdeki ünlü mutasavvıflardan Yunus Emre’nin dediği gibi;
İlim, ilim bilmektir.
İlim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsen
Ya nice okumaktır.
Dr. Bilal ESEN
17 Aralık 2014
